تکیه دولت
تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1384 ه.ق (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت آن، نقل قول های متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک(سرپرست ضرابخانه) طی مدت حدود پنج سال(90 – 1284 ه.ق با صرف هزینه ای بالغ بر سیصد هزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تکیه رسید.
در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران هم چون «تکیه حیاط شاهی و تکیه حاج میزرا آغاسی» توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیر ایرانی را به خود جلب کرده بود. در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تکیه های تهران که تعزیه های دولتی در آن برگزار می شد، «تکیه حاج میرزا آغاسی و تکیه دولت قدیم بود که تکیه عباس آباد نیز نامیده می شد.» استقبال شدید مردم بخصوص زنان از نمایش های مذهبی، همچنین کوچکی فضای تکیه عباس آباد، کار اجرای شبیه گردانی را مختل می ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیع تری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، فرمانی نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد. این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلا در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود. در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت هایی جزِئی در اسناد برجای مانده موجود است با وجود این موقعیت این بنا در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه روی مسجد شاه سابق را همه تایید کرده اند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا، پژوهشگران اظهار نظرهای متفاوتی کرده اند. برخی معتقدند فقط منزل مسکونی امبیرکبیر بعد از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص یافته است و برخی دیگر نیز نوشته اند منزل امیرکبیر همراه با زندانخانه دولتی و سیاهچال که گرمابه مخروبه ای بود و انبار های قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است. در کتاب معماران ایران؛ از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، با استناد به فهرست استاد یحیی ذکاء( مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت الله شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسی های ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.
ساختمان تکیه دولت مدور و آجری باتوجه به اینکه اکنون از این بنای با عظمت اثری برجای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثر مرحوم کمال الملک که گویاترین سند معتبر از این بنا است، به معرفی معماری آن می پردازیم: معماری تکیه دولت را، برخی محققان همچون«خانم کارلاسرنا»، «دکتر فووریه» و «لرد کرزن» اقتباسی از آلبرت هال لندن (Albert Hall) یا تماشاخانه ها و آمفی تئاترهای غربی دانسته اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرین الدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری انجام گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی سال های 90-1284 ه.ق ساخته شده بود، این نظر کمی تامل برانگیز است. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدان ها، برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود. شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به صورت منشورهشت ضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می شد. این بنا با ارتفاعی حدود بیست و چهارمتر در چهار طبقه( با احتساب سردابها و زیرزمین ) با مساحت تقریبی 3824 متر مربع و گنجایش حدود بیست هزار نفر طراحی شده بود. پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد.
تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سر دری جناغی؛ ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سر در جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی معقلی پوشیده شده بود و ورودی سوم، راهرو پر پیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می گذشت.
تکیه دولت تا پایان دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفت چنانکه می توان تشییع جنازه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه را نام برد و در محرم 1326ه.ق نیز محمد علی شاه، مطابق رسم همه ساله، به تکیه رفت و در اثر ازدحام جمعیت تلفاتی به بار آمد. آخرین بار که در زمان قاجار نکیه دولت مورد بهره برداری قرار گرفت مربوط به مجلس موسسانی که در 15 آذر 1304 تشکیل شد و احمد شاه خلع و رضا خان را به ریاست حکومت موقت منصوب گردید.
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعذیه در آن برگزار شد، چنانچه در سال 1302 و 1304 ه.ش، با مرمت قسمت های برخی تکیه، آن را برای برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و «تشکیل مجلس موسسان» در نظر گرفتند. تکیه دولت، عظیم ترین نمایش خانه تاریخ ایران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه.ش برای ساخت بانک ملی شعبه بازار آن را تخریب و بیشتر عرصه آن زیر بنای بانک گردید.