ارگ سلطنتی طهران

در سال 1321 ش در منطقه دروس شمیران، ظرف های سفالین تیره رنگ و ساده ای بدست آمد که به هزاره دوم پیش از میلاد تعلق داشتند. همچنین در سال 1347 ش در قیطریه شمیران مقادیری ظرف های سفالین قرمز، خاکستری و زرد از داخل گورهایی بدست آمد که به سه هزار سال قبل، یعنی هزاره های اول پیش از میلاد (1200 – 800) تعلق داشتند. در چند سال اخیر نیز در منطقه مولوی تهران، اسکلت زنی یافت شده است که بنا به نظر باستان شناسان به 7 هزار سال پیش، یعنی هزاره پنجم پیش از میلاد تعلق دارد.  

 در زمان های گذشته، تهران دهی واقع در یکی از هفده روستای (دهستان) ری به نام قصران بوده است. ری در عهد باستان دارای دهستان های معروف و آبادی بوده است که یکی از آنها قصران نام داشته که خود به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم می شد. حدود قصران از جنوب به دامنه های شمالی کوه بی بی شهربانو، از شرق به دماوند، از شمال به رشته کوه های مازندران و از غرب به کن محدود می شد. در این میان تهران در محدوده جنوب کوه دماوند و شهر بزرگ ری قرار داشت. تهران تا پیش از حمله مغول به صورت روستایی نه چندان معتبر باقی ماند و بر اساس اسناد تاریخی روستاهای همسایه آن همچون دولاب، تجریش و حتی ونک (ایوان) از شهرت بیشتری برخوردار بودند. از سده 6 قمری به بعد کم کم نام و شهرت تهران پدیدار گشته و مورخان و جغرافی نویسان از این روستا در کتب خویش نام می برند. یاقوت حموی (626 – 574) بعد از گریختن از دست سپاهیان مغول و ورود به شهر ری، بر اساس شنیده های خود تهران را اینگونه توصیف می کند" تهران روستایی یزرگ است که در یک فرسنگی ری واقع شده و خانه های اهالی آن در زیر زمین است و جز خود اهالی هیچ کسی قادر به ورود به آنجا نیست. مردم بارها بر ضد حاکم وقت خود سر به شورش برداشته اند و او نیز چاره ای جز مدارا با آنها را نداشته است. این روستا 12 محله دارد که اهالی آن پیوسته در حال منازعه با یکدیگر هستند . در تهران باغ ها و بستان های در هم تنیده بسیار جود دارد که مانع تاخت و تاز ناگهانی مهاجمان می شود اما با این وجود آنها به دلیل ترس از ربوده شدن احشام ، گاو و گوسفندی نگه نمی دارند و کشاورزی را به صورت دستی انجام می دهند". او همچنین از تعدادی از عالمان این شهر نام می برد.

وضعیت تهران در پیش از اسلام و قرون اولیه اسلامی وضعیت تهران در دوره تیموری: همچنین در دوره تیموری، کلاویخو ( متوفی 1412 م) فرستاده پادشاه اسپانیا به دربار امیر تیمور گورکانی (807 – 771) بر سر راه خود به سمرقند، چند روزی را در تهران به سر برده و نخستین اروپایی است که از تهران در 6 ژانویه 1404 میلادی دیدن کرده است. او تهران را شهری بزرگ و خرم توصیف می کند که حصار و دیواری بر گرد آن نیست و همه گونه آسایش در آن یافت می شود «» 

وضعیت تهران در دوره صفویه: هر چند تهران از سده 7 قمری به بعد رو به توسعه نهاد و تا اوایل سده 10 قمری یعنی هنگام ظهور صفویان از حالت روستایی کوچک خارج شده و به شکل نیمه شهری درآمده بود ، اما اعتبار و شهرت واقعی آن ، از زمان شاه طهماسب صفوی (984 – 929 ق) آغاز می گردد. شاه طهماسب در سال 961 ق بارویی بر گرد تهران می کشد. درازای این بارو یک فرسنگ یعنی 6 هزار گام بود و 114 برج به عدد سوره های قرآن کریم داشت و چهار دروازه پل ارتباطی آن با خارج از شهر بود. فاصله برج ها از یکدیگر 53 گام بود. دروازه های چهار گانه تهران در عهد صفوی عبارت بودن از: الف - دروازه حضرت عبدالعظیم یا اصفهان در جنوب تهران که در سمت شمال خیابان مولوی امروزابتدای بازار حضرتی قرار داشته است. ب – دروازه دولاب در شرق تهران که آن زمان در خیابان ری حدود سه راه بوذرجمهری (15 خرداد) در مدخل بازارچه نایب السلطنه واقع بود. پ – دروازه شمیران، در شمال شرقی تهران قدیم که در مدخل خیابان پامنار نرسیده به خیابان چراغ برق (امیر کبیر) قرار داشت. ت – دروازه قزوین در غرب تهران آن روزگار که در حدود میدان شاپور (وحدت اسلامی) در مدخل بازارچه قوام الدوله واقع شده بود. در زمان شاه طهماسب اقدام خاصی برای ایجاد بناهای دولتی یا سلطنتی در تهران انجام نمی شود و تنها به دستور خواهر او در محله چاله میدان، حمام، تکیه و مدرسه ای به نام خانم ساخته می شود که هنوز هم نام گذر در حمام و مدرسه خانم در اذهان افراد قدیمی باقی مانده است. بیشتر اراضی درون حصار شاه طهماسبی را زمین های بایر و باغ های وسیع و کشتزار در بر گرفته بود و مناطق مسکونی بخش کوچکی از این اراضی درون حصار را شامل می شد. دلاواله (1652 – 1586) جهانگرد ایتالیایی که در زمان شاه عباس اول صفوی از تهران بازدید کرده بود تهران را شهری بزرگ تر از کاشان اما با جمعیتی اندک توصیف می کند که سراسر پوشیده از باغ های بزرگ است. توماس هربرت از نجیب زادگان و درباریان انگلیسی که حدود ده سال پس از دلاواله از تهران بازدید کرده آنجا را شهری با سه هزار خانه خشتی سفید رنگ توصیف می کند . به گفته او بازار شهر دارای دو بخش مسقف و روباز بوده که نهری از میان آن عبور می کرده که به دو شاخه تقسیم می شده و از میان شهر می گذشته و کشتزارها و باغ های درون حصار را سیراب می نموده. جانشینان شاه عباس نیز بناهایی در این شهر احداث نمودند. پس از سقوط دولت صفویه به دست افغان ها و تصرف تهران توسط آنها، اشرف افغان تهران را به صورت پایگاه عملیات نظامی خود و دژی برای مقابله با مخالفان خود در شمال و شمال غربی ایران در می آورد. افغان ها تهران را به مدت 5 سال در تصرف خود داشتند و بناهایی از جمله درواز ای به نام اسد الدوله را در شمال حصار شاه طهماسبی احداث می کنند که ارگ را به بیابان و خارج ار حصار متصل می کرد. هدف آنها از ساخت این دروازه، فرار به بیابان در زمان حمله دشمن و سقوط ارگ بود. این دروازه تا زمان ناصر الدین شاه قاجار (1313- 1264 ق) به همین نام خوانده می شد اما بر اساس نقشه کرشیش که در سال 1275 قمری ترسیم شده است، نام آن به دروازه دولت تغییر می یابد.  

 وضعیت تهران در دوره افشاریه: اشرف افغان بعد از شکست از نادر شاه (1160 – 1148) در نبرد مهماندوست دامغان از حاکم تهران کمک می خواهد و او نیز با 5 هزار سرباز به یاری اش می شتابد اما مجدد نادر شاه شکست سختی بر او وارد می سازد. افغان ها بعد از این شکست تهران را غارت و افراد معتبر شهر را به به قتل می رسانند. تهران در زمان نادر شاه به دلیل اهمیت نظامی خود مورد توجه او قرار داشت و بارها این شهر را اردوگاه خود قرار می داد.

وضعیت تهران در دوره زندیه کریم خان پس از شکست رقبای خود به ویژه آخرین رقیب خود، محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان، در دیوانخانه تهران به تخت شاهی می نشیند. تهران به سبب موقعیت جغرافیایی و قابلیت دسترسی به چهار سوی کشور مورد توجه کریم خان بود به طوریکه قصد داشت دربار خود را از شیراز به آنجا انتقال دهد اما بعدها از انجام این کار منصرف شد. در زمان کریم خان زند، گذرگاه ارگ سلطنتی که در زمان افغان ها ایجاد شده بود مسدود می گردد. 

وضعیت تهران در دوره قاجار آقا محمد خان قاجار پس از مرگ کریم خان و پیروزی بر مدعیان سلطنت به ویژه جعفر خان زند و تصرف اصفهان، تهران را نیز به تصرف خود در می آورد و یکسال بعد در سال 1200 قمری در تهران بر تخت شاهی می نشیند و تهران رسما پایتخت ایران می شود. 

اولیویه (خاورشناس، جهانگرد، پزشک و گیاه شناس فرانسوی) که در اواخر حکومت آقا محمد خان و اوایل سلطنت فتحعلیشاه (1250 – 1212 ق) در تهران حضور داشت، این شهر را اینگونه توصیف می کند: "به نظر می رسد افغان ها تهران را به کلی خراب کرده بودند، زیرا امروزه دیوارها، بازارها، مساجد و خانه های مردم تعمیر شده اند. آقا محمد خان که پایتخت خود را در این شهر قرار داده، برای مسافران و بازرگانان، کاروانسراها و مکان های خوب بنا کرده است به طوریکه امروز تهران بهترین شهر ایران محسوب می شود. تمامی حصارها از گل ساخته شده اند. محیط حصار شهر بیش از دو میل است. باغ های وسیع پر از درختان میوه در آن بسیار است و در وسط هر ظلع از حصار دروازه ای ساخته اند که به هنگام ضرورت و محاصره به وسیله برج های گرد و مدورکه بیشتر از 300 قدم هستند و دو و سه اراده توپ که در آنها قرار می گیرند، شهر و دروازه ها محفوظ می مانند". در این گزارش دو دروازه شمالی و جنوبی ارگ سلطنتی جزو دروازه های شهر به حساب نیامده اند. 

پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت، توسعه آن با افزایش جمعیت آغاز شد. به عنوان مثال، پس از تصرف ایالت فارس توسط آغا محمد خان، 12 هزار خانوار از لرهای این ایالت به حوالی تهران کوچانده شدند. پس از کشته شدن آقا محمد خان، برادرزاده او، فتحعلیخان از شیراز به سمت تهران شتافت و در روز عید فطر 1212 ق در تهران رسما تاجگذاری کرد. در دوره فتحعلیشاه قاجار، به دنبال قرارداد فینکن اشتاین، نخستین هیئت نظامی فرانسوی وارد تهران شد. افسران و مهندسان این هیئت دو کارخانه توپ ریزی در تهران و اصفهان دایر کردند. از یادگاری هایی که از زمان سفر این هیئت در تهران به جای مانده بود، میدان مشق در ناحیه شمال خارج تهران و در محوطه ای وسیع، مجاور خندق و حصار بود. این میدان به تعلیمات نظامی سربازان بر اساس اصلوب اروپایی تخصیص یافته بود. این محوطه تا پایان دوره قاجار عملکرد نظامی خود را به عنوان مرکز قزاقخانه حفظ کرد. بازگشت محصلان ایرانی از اروپا نیز موجب برخی از تحولات در تهران مانند انتشار اولین روزنامه ایرانی با عنوان کاغذ اخبارتوسط میرزا صالح شیرازی یا تهیه نقشه مدرسه دارالفنون توسط میرزا رضا مهندس شد. 

در زمان فتحعلیشاه، ساختار شهری تهران رشد چشمگیری داشت و در این دوره عمارت های عام المنفعه مانند حمام، مسجد، مدرسه، آب انبار، یخچال و قنات، کاروانسرا، دکان و تکیه به فراخور جمعیت ساکن در هر محله ساخته شد. عالی ترین ساختمان های تهران از نظر معماری و تزئینات، در داخل محوطه ارگ سلطنتی به ویژه در قسمت اندرونی و بیرونی کاخ گلستان ساخته شده بود. پس از مرگ فتحعلیشاه، محمد میرزا از تبریز به تهران آمد و بر تخت سلطنت نشست. در سال 1261 جمعیت تهران رو به فزونی نهاد و کم آبی بیش از پیش مایه عذاب شد بود. به دستور محمد شاه قاجار نهری جدید از رود کرج به تهران کشیده شد. در دوره محمد شاه قاجار (1264 -1250) عمارت چشمگیری در تهران و اطراف آن ساخته نشد. تنها بازاری به نام عباس آباد در جنوب شهر ایجاد شد که به محله نوساز محمدیه راه داشت اما به دلیل قرار نگرفتن در مسیر اصلی بازار رونق چندانی نداشت. برای رفع این مشکل در سال 1263 ق، دروازه ای در حصار جنوبی شهر به نام محمدیه (دروازه نو) ایجاد شد تا رفت و آمد تجار به این بازار تسهیل شود. به این ترتیب تعداد دروازه های تهران با در نظر گرفتن دروازه های شمالی و جنوبی ارگ به هفت عدد افزایش یافت. 

در دوره 50 ساله حکومت ناصر الدین شاه قاجار (1313 – 1264)، شیوه زندگی مردم با اقتباس از الگوهای فرنگی تغییر می کند و چهره و ساختار شهر عوض می شود. امیر کبیر، نخستین صدراعظم ناصر الدین شاه، امور بهداشتی، انتظامی و اقتصادی پایتخت را ظرف سه سال سازماندهی کرد. او کارخانه هایی مانند پارچه بافی، شکر ریزی، چینی و بلور سازی، کاغذ سازی، کالسکه سازی، چدن ریزی و فلز کاری و دیگر صنایع کوچک را ایجاد کرد. در این دوره برای جمع آوری زباله و تنظیف شهر نظامی برقرار شد، برج و بارو شهر تعمیر گردید و کارخانه اسلحه سازی در تهران دایر شد. همچنین آب شهر به واسطه لایروبی نهر اهدایی حاج میرزا آقاسی که آب را از کرج به تهرانی می آورد فراوان شد. همچنین عمارت و قلعه ارگ به دستور امیر کبیر تجدید بنا شد و با استقرار توپ های جنگی در اطراف میدان ارگ، آن میدان توپخانه نامیده شد. کوچه های داخل ارگ برای عبور کالسکه سنگ فرش گردید و با تشویق دولت برای استفاده از کالسکه نیاز به خیابان های کالسکه رو و سنگ فرش شده افزایش یافت. دارالفنون در سال 1286 تاسیس گردید و پنج وزارتخانه با هدف اداره امور دولتی ایجاد شد. با ورود دانش آموختگان دارالفنون وزارت تجارت و صنایع و وزارت علوم نیز به شورا اضافه شدند. در منطقه بازار، سبزه میدان نوسازی شد و تیر اعدام از این میدان به میدان جلوی دروازه نو در جنوب شهر منتقل شد که تا دوره معاصر به میدان اعدام مشهور بود. در جنوب میدان، بازار و سرای امیر ساخته شد که جایگاه کلاه دوزان و کفش دوزان شد و به بازار کفاشان شهرت یافت. در ادامه تیمچه حاجب الدوله، مجموعه ای از کارگاه ها و بخش های دیگر نیز اضافه شدند. با انتقال توپها از میدان ارگ به میدان توپخانه جدید، میدان ارگ به یک گردشگاه عمومی تبدیل شد و نام باغ گلشن را بر روی آن نهادند ولی در میان مردم به باغ میدان معروف شد که یکی از با صفا ترین گردشگاه های مردم تهران در آن روزگار به شمار می رفت. در سال 1284، روند ازدیاد جمعیت منجر به گسترش شهر می شود. بنابراین ناصرالدین شاه فرمان گسترش شهر را می دهد. نقشه شهر جدید توسط بهلر فرانسوی، یکی از استادان دارالفنون به شکل هشت ظلعی اراِئه می شود. آماده شدن حصار و خندق جدید حدود 12 سال به طول می انجامد. محیط حصار جدید را حدود سه فرسنگ یا 17960 متر تخمین زده اند که دارای دوازده دروازه بوده است. در آن دوران، 13 سال پس از اتمام ساختمان میدان توپخانه، نخستین بانک شهر تهران (بانک انگلیس) در این ساختمان قرار می گیرد. از مهمترین پدیده های اروپایی که پس از سفر ناصرالدین شاه به فرنگستان دایر گردید، چراغ گاز بود. در سال 1296 امین الملک یک موتور تولید گاز، از فرنگستان وارد کرد و این کارخانه تنها روشنایی میدان توپخانه و شماری از خیابان های اطراف ارگ، مانند ناصریه (ناصر خسرو) و علاء الدوله (فردوسی) را تامین می کرد. این کارخانه چندان دوام نیاورد، زیرا تهیه زغال سنگ و گاز برای تامین روشنایی، در ایران آسان نبود. ایجاد راه آهن از تهران به شهر ری، در سال 1306 و احداث شبکه خطوط واگن اسبی در سال 1307 از آخرین اقدام هایی است که در دوره ناصری چهره تهران را دگرگون ساخت. 

مظفرالدین میرزا، روز 23 ذی الحجه 1313 قمری از تبریز به تهران رسید و به علت گرمای هوا در عمارت بادگیر که خنک تر از عمارات دیگر بود تاجگذاری نمود و سپس در تالار تخت مرمر بار عام داد و به مدت 11 سال پادشاهی کرد. در این دوره نظام آموزشی توسط میرزا حسن رشدیه ابداع گردید و چند مدرسه عالی تاسیس شد. در دوره مظفری دو بیمارستان دیگر در تهران گشایش یافت و نخستین سینمای عمومی در سال 1319 ق دایر شد. علاوه بر این، سیرک به عنوان یک پدیده جدید در سال 1315 ق نخستین بار در تهران به راه افتاد. از کارخانه های دوره مظفری می توان به کارخانه قند امین الدوله، کارخانه آجر ماشینی و کارخانه برق امین الضرب اشاره کرد. استفاده از چراغ برق در سال یازدهم سلطنت مظفرالدین شاه در کوچه های تهران، خانه ها، مساجد و مدارس شایع شد. نهضت مشروطه در شهر تهران با تشکل آزادی خواهان در سال 1322 ق در همین دوره آغاز شد و در 14 جمادی الثانی 1324 ق، در پی عزل عین الدوله و جانشینی مشیرالدوله ، مظفرالدین شاه فرمان مشروطه و حکم تشکیل مجلس شورای ملی را در کالخ صاحبقرانیه امضا کرد. صدراعظم برای محل انعقاد مجلس، عمارت باغ بهارستان را در نظر گرفت که در آن زمان مهمانخانه دولت بود. در روز یکشنبه 18 شعبان 1324 مجلس شورای ملی در کاخ گلستان افتتاح شد. بعد از آن، نشست های مجلس در اتاق بزرگ بهارستان برگزار می شد که تالاری پرشکوه و مزین و مفروش بود. لوح عدل مظفر در 7 ذی قعده 1324 ق، بر سردر مجلس نصب شد. اندکی بعد مظفرالدین شاه در 24 ذی قعده همان سال درگذشت و جنازه وی با تجلیل فراوان در تکیه دولت به امانت گذاشته شد و مجلس را به پاس احترام او به مدت سه روز تعطیل کردند. 

مراسم تاجگذاری محمد علی شاه در 5 ذی الحجه سال 1324 در ارگ برگزار شد. ترور امین السلطان در 21 رجب 1325، شاه را مصمم به برچیدن نظام مشروطه کرد. در 5 صفر 1326 ق، هنگامی که محمد علی شاه آهنگ عزیمت به دوشان تپه را داشت به جان او سوء قصد شد. این اتفاق عزم او را جزم کرد تا تصمیم جدی در این مورد بگیرد. او در 4 جمادی الاول سال 1326 ق از ارگ به باغ شاه رفت و با حملات همه جانبه و استفاده از قدرت توپخانه، به ویرانی و غارت مجلس و کانون انجمن های پیشرو و همچنین قتل چند تن از سران مشروطه خواه اقدام کرد. او در مدت 13 ماهه دوره حکومت مستبدانه خود و تا زمان فتح تهران به ارگ بازنگشت. 

در روز 28 جمادی الثانی سال 1327 ق، مجلس عالی مجاهدان در تهران، احمد میرزا پسر بزرگ محمد علی شاه را که در آن زمان بیش از 12 سال نداشت، به سلطنت برگزید. از آنجا که او صغیر بود، این مجلس عضدالملک را که از محترمان خاندان قاجار به شمار میرفت به نیابت سلطنت منصوب کرد. حکومت مستقل احمد شاه از روز 27 شعبان سال 1332 ق، همزمان با شروع جنگ جهانی اول آغاز شد و تا روز 25 جمادی الاول سال سال 1344 ق که مجلس شورای ملی حکم به انقراض سلسله قاجار داد، ادامه یافت. در این دوران مراکز درمانی معدودی ایجاد شد. وسایل حمل و نقل شهری به خصوص اتومبیل پس از دوره مشروطه و جنگ جهانی اول گسترش بیشتری یافت. گذشته از هتل ها و مسافرخانه هایی که از میانه دوره قاجار، در خیابان اعلاء الدوله (فردوسی) دایر بودند، بسیاری دیگر نیز در خیابان های اطراف توپخانه پدید آمدند که برخی از آنها هنوز هم فعال هستند. مراکز خدماتی و تجاری مهمی مانند بانک شاهنشاهی، اداره پستخانه، اداره گمرک، تلگرافخانه و شهربانی همچنان در میدان توپخانه قرار داشتند. 

منبع: ارگ سلطنتی طهران، کاخ گلستان- عباس خاکسار

 ....