سفر پادشاهان قاجار به اروپا كه با سفر ناصرالدين شاه قاجار(شنبه 21 صفر سنه 1290 ه.ق برابر با 30 فروردین 1252 ه.ش) آغاز مي گردد در حقيقت نقطه عطفي در تاريخ حوضخانه مي باشد هم بواسطه اينكه اين مكان در همان سال ها و بعد از بازگشت ناصرالدين شاه دچار تحول در معماري مي گردد و كاملا به شيوه اي اروپائي باز پيرائي مي گردد و هم اينكه بعد از سالها( حدود 130 سال) مزين به آثاري مي شود كه يادگار آن تاثير گذاري است . تاثيري كه تمامي چهره كاخ گلستان را از معماري و عناصر وابسته به آن( مانند كاشيكاري و ...)تا خصوصي ترين جنبه ها( پوشش زنان حرم و ...)را متاثر از خود مي سازد . هر چند كه آغاز سفر فرنگ بسيار پيچيده تر از يك عزم ساده شاهانه است و بايد دلايل آنرا در عدم توفيق در پيشرفت داخلي و در جا زدن ممالك شرقي از طرفي، و نشر معارف و علوم مغرب زمينيان از ديگر سو و اين نكته كه پادشاهان قاجار درك كردند كه آن سوي مرز جرياني در كار است كه بايد شناخت و به كار گرفت، جستجو كرد.
ناصرالدين شاه ترويج صنايع و حرف را در ايران به شكل محدود آغاز كرد، به دور از دمكراسي و آزادي هاي مدني مغرب، مي پنداشت مي شود بدون كم كردن قدرت خويش علوم جديد را به خدمت بگيرد. آرزوي پيشرفت بدون در نظر گرفتن حقوق ملت ميسر نگرديد، ناصرالدين شاه ترور شد - جمعه 17 ذي القعده 1313ه.ق برابر با 12 اردیبهشت1275 ه.ش -ترور ناصرالدين شاه روند رو به توسعه اصلاح طلبي در ايران را گسترش داد و سيستمي را كه وي بر اساس خودكامگي طرح ريخته بود را ويران ساخت، جانشين وي روند تغییرات و لزوم آن را دریافت و نسبت به این نکته آگاهی حاصل کرد که روند اصلاحات در ایران گریز ناپذیر است، اين وقايع و تغییرات اساسی در معادلات دنیا مانند شكست امپراتوري روسيه- ابرقدرت آن زمان-از ژاپن-كشوري كه اصلاحات را هم زمان با ايران شروع كرده بود-مظفرالدين شاه را راغب به امضاي فرمان مشروطه نمود-14 جمادي الثاني 1324 ه.ق برابر با 14 مرداد 1285 ه.ش-كه به نظر مي رسد اين حركت وي بيشتر ناشي از اقتضاي روزگار و زمانه بود تا اراده ملوكانه.
مظفرالدين شاه به مانند پدر، 3 سفر فرنگستان را در كارنامه خودداشت و هر چند كه روزنامه هاي وقت عنوان كليشهاي "..... مجاهدت نفس نفيس همايون و مشاهدات نظر مبارك در جلوگاه نتايج و آثار علوم و فنون و بدايع و صنايع ملل و دول متمدنه ...." و اخذ اين صنايع را كه از زمان ناصري سبب عمده سفر به دول اروپا ذكر گرديده را هميشه قبل از سفر با سمه و منتشر مي ساختند، ولي واقعيت اين است كه مظفرالدين شاه به مانند پدرش ناصرالدين شاه نه تنها فنون و بدايع آن كشورها را درست نديد بلكه پولي را كه با قرضه جلب كرده بود، صرف خوش گذراني خود و اطرافيان خود نمود.
اشياء حوضخانه كه مي توانستند امروز يادگاري باشند از نقطه عطفي در جهش به سوي توسعه اين مملكت متاسفانه امروز يادآور هدف و منظوري است كه متحقق نگرديد.واقعيت امر اين است كه بر پائي و چيدمان آثار حوضخانه از همان ابتدا با رويكرد تاريخي اين آثار همراه بوده و مد نظر قرار گرفته شده است در نتيجه در انتخاب تابلوها اين فرض بر جنبه زيبائي شناختي آثار تفوق پيدا نموده و كاملا مشهود و هويدا است، براي كار بر روي اشياء به دو جنبه شناخت و تحليل اشياء توجه گرديد، اين پژوهش ها در جهت دريافت و ثبت اطلاعات از اشيائي انجام گرديد كه تقريبا در مدت ده سالي كه از افتتاح حوضخانه - 1376 ه.ش- مي گذرد و حتي قبل از آن و در طي ساليان دور حركتي ارزشمند و درخوري جهت پژوهش و ساماندهي و بالطبع معرفي اين اشياء و اين بخش انجام نگرديده بود.
با بررسي سفرنامه ها و مطالعه در تاريخ آثار و شخصيتها به اين نكته دست يافتيم كه آثار موجود در حوضخانه بيشتر مربوط به دوران ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار است ، هم بواسطه اينكه اين دو پادشاه مجموعا 6 سفر خارجي را به انجام رسانيده بودند و هم اينكه نزديك به 60 سال–1264 لغایت 1324 ه.ق برابر با 1227 لغایت 1285 ه.ش - از تاريخ حكمراني سلسله قاجار را به خود اختصاص مي دهند.
كار پژوهشي در مورد تعداد كمي از آثار و برخي از جزئيات در حال انجام است و علاوه بر روش هاي بكار گرفته شده ، مكاتبه با مراكز معتبر دنيا - موزه ها و مراكز پژوهشي و...و تبادل اطلاعات با اين گونه مراكز جزء برنامه هاي آينده خواهد بود .
حوضخانه به تحقيق در دوره ناصری و احتمالا در سال1280 ه. ق - 1242 ه.ش - بنا گرديده است . البته شواهد امر حاكي از آن است كه بعد از بازگشت از سفر اول فرنگ ناصرالدين شاه در سال 1290 ه.ق - 1252 ه.ش - تغييراتي عمده در اين عمارت داده شده است، معماراني كه در اين تغييرات دخيل بوده اند هنوز شناسائي نشده اند ولي دور از ذهن نيست كه حاجي ابوالحسن معمارنوائي - ملقب به معمار باشي يا صنيع الملك اصفهاني- با مباشرت بنائي ميرزا يحيي خان معتمد الملك-يحيي خان برادر ميرزا حسين خان سپه سالار صدراعظم ناصرالدين شاه و باني مسجد و مدرسه سپه سالار و چهارمين شوهر عزه الدوله خواهر ناصرالدين شاه بوده است. - در اين خصوص دستي داشته اند، اين تغييرات بيشتر در جهت هماهنگ كردن نماي بيروني تالار عاج با بناهاي جديد الاحداث سلام و آينه انجام گرفت بدين شكل كه حالت ايوان دار بودن تالار عاج و حوضخانه آن را از بين برده و آن را به فضاي تالار اضافه نموده اند ، اين را از ستون هاي موجود در تالار عاج - كه مقدار جلو رفتگي را نشان مي دهد - و همچنين تصاوير برجاي مانده از وضعيت قبلي مي توان بازشناخت. اما اينكه اطلاق نام حوضخانه به چه مكان هائي روائي دارد حرف و حديث بسيار است ولي بايد در نظر داشت اين نام را مي توان به مكان هائي اطلاق كرد كه نوعي خاص از معماري را بكار مي گيرند.از كاربرد دقيق اين بنا در زمان قاجار بواسطه فقدان اسناد و مدارك معتبر نمي توان به درستي پاسخ گفت مگر آنكه به همان رويه گذشته كه كاربرد حوضخانه را منحصر به مكاني با هوائي خنك كه جهت استراحت استفاده مي شده است منحصر كنيم . قضيه در زمان پهلوي كمي متفاوت است مستندات شفاهي كه غالبا از افرادي كه در اين مكان كار مي كرده اند دال بر اين است كه اين مكان در زمان پهلوي دوم جهت برگزاري اعياد و مراسم مذهبي مورد استفاده قرار مي گرفته است .
حوضخانه تالار عاج طبق برنامه اي كه براي آن تدارك ديده شد و با در نظر گرفتن فرم خاص معماري كه هم از حيث اجرا در مجموعه كاخ گلستان فوق العاده متفاوت و هم از جهت همگوني به معماري اروپائي فوق العاده شباهت داشت ، در سال 1376 ه.شتبديل به مجموعه تابلوها و همچنين بعضي از اشياء اهدائي پادشاهان اروپائي به دربار قاجار گرديده و در اردیبهشت ماه 1389 بخش شرقی حوضخانه به منظور تعریفی فراگیرتر -جهت سفرهای فرنگستان-به اسناد تصویری مرتبط و برگرفته از آلبوم خانه کاخ گلستان آراسته شد.